Ekonomik Balon Nedir? Tarihteki Balon Örnekleri
Dünyadaki ilk balon Hollanda’da ortaya çıktı. Lale Çılgınlığı olarak tarihe geçen bu balon, yüksek beklentilerle lale soğanı fiyatlarının birden yükselip daha sonra hızla düşüşe geçmesi olarak tarihe kazındı.
Tarih sayfalarına kazınan en ünlü bir diğer balon, ilk hisse senedi balonu olarak da bilinen Güney Denizi Balonu oldu. Bu balondan dahi fizikçi Isaac Newton’ın bile sağ çıkması mümkün olamadı.
Peki ekonomik anlamda bir balon nedir ve öngörülebilir mi? İşte ekonomik anlamda balonlar hakkında bilmeniz ve öğrenmeniz gerekenler.
Ekonomik Balon Nedir?
Ekonomik anlamda, bir balon, gerçek içsel değerlerle aynı hizada olmayan aşırı fiyatlarla yapılan yüksek hacimli ticaret seviyeleridir. Daha basit bir tanım olarak, şişirilmiş değerleri olan varlıkların alım satımıdır.
Yatırımcılar, varlık fiyatlarının olması gerekenden çok daha yüksek olduğunu fark edinceye kadar balonlar büyümeye devam eder; arından bir satış dalgası yaşanır ve varlık fiyatlarının piyasada çökmesine neden olabilecek bir düşüşle bu durum son bulur.
Balonlar ayrıca piyasa balonu, spekülatif balon, fiyat balonu ya da spekülasyon çılgınlığı veya türüne göre emlak balonu şeklinde de isimlendirilebilir.
Balonları Öngörmek Mümkün mü?
Bir balon durumunda varlık fiyatları çılgınca ve çok hızlı bir şekilde değişebilir. Üstelik bu değişimler çoğu zaman kesin olarak tahmin edilemez ve öngörülemez.
Piyasada herhangi bir spekülasyon, belirsizlik ya da sınırlı bir rasyonellik olmasa bile balonların meydana gelme nedenleriyle ilgili sayısız görüş vardır. Bu görüşlerin birçoğu da birbirlerine yakındır.
Ana akım ekonomi, balonların oluşmadan önce veya oluşurken tahmin edilemeyeceğini ve durdurulamayacağını ortaya koyar. Buna göre, balonların gelişimi durdurulamaz zira böylesine bir hamle finansal krizlere yol açacaktır. Bu görüşe göre, yetkililerin, balon patladıktan sonra mali ve parasal politika araçlarını kullanarak sonuçların üstesinden gelmesi gerekecektir.
Diğer yandan Avusturya ekonomi okulu, ekonomik balonların ekonomiler üzerinde her zaman olumsuz etkileri olduğunu savunur. Balonların ekonomik kaynakların verimsiz ve israflı kullanıma yönlendirmeye yol açması bunun temel nedeni olarak gösterilir.
Tarihteki Balon Örnekleri
Finans piyasalarının geçmişine bakıldığında, balon örnekleri görmek mümkün. Özellikle ABD ekonomisinde ekonomik balon örnekleri bir hayli bol.
Örneğin, 1970’lerde, ABD altın standardı uygulamasını sonlandırdığında, Amerikan parasal genişlemesi emtialarda muazzam balonlara yol açtı. Bu balonlar nihayet ABD Merkez Bankası Fed’in, faiz oranlarını %14’ün üzerine çıkarmasının ardından sona erdi. Bu, altın ve petrolün tarihsel olarak normal seviyelere düşmesine neden olan emtia balonunun patlamasına neden oldu.
1990’ların sonunda ve 2000’lerin başında teknoloji sektörünün hızlı büyümesi de bir balonun en belirgin örneklerinden biridir. Gittikçe daha fazla insan interneti kullanmaya başladıkça, yatırımcılar bir patlama dönemi oluşturan dot-com şirketlerinin hisselerine büyük beklentilerle çok daha yüksek fiyatlar ödediler. Sonunda bu şirketlerin birçoğu kâr elde edemedi ve hisseleri hızla değer yitirdi. Geriye de büyük kayıplar kaldı.
Ekonomik balonların bir başka örneği, Fed’in 2001’den 2004’e kadarki düşük faiz oranlarının sonucunda yükselen konut ve borsa balonları oldu. Özellikle konut fiyatlarının hızlı artışı, bir kar beklentisi doğuruyor ve her kesimden ABD’linin borçlanarak ikinci ve üçüncü mülkleri almasına neden oluyordu. Bu balonlar, faiz oranları daha normal seviyelere döndüğünde patladı.
Bunun sonuçları ağır oldu. Etkisi 2007 ve 2008 yıllarında finansal sisteme ve tüm ekonomiye yayıldı. Dünya ekonomileri de bu durumdan olumsuz etkilendi. Bu örnek, balonların patlamadan önce nasıl büyüdüklerini, nihayet patladıklarında ne kadar tehlikeli ve zararlı olduklarını görmemiz açısından önemli.
