Hiperenflasyon Nedir? Tarihten En Çarpıcı Hiperenflasyon Örnekleri

Hiperenflasyon kelimenin en açık ve net manasıyla bir felakettir, ne olduğunu anlayınca bu tanımın abartılı olmadığını görmeniz mümkün olacak. Çok hızlı enflasyonun tam olarak hangi zaman diliminde hiperenflasyona dönüştüğü tartışmaya açık olsa da, kimse bunun ne denli büyük bir zarara yol açtığını sorgulayamaz.

Genel anlamda hiperenflasyon, bir ülkenin parasına duyulan güvenin tamamen yok olmasına sebep olur. Böylece insanları fiziksel varlıklar, altın ve yabancı paralar gibi daha iyi saklama değeri olan varlık arayışlarına teşvik eder.

Hiperenflasyon, çoğu zaman sıkça karşı karşıya kaldığımız enflasyon olgusunun çok ve daha hızlı bir şekilde gerçekleştiği bir durumdur. Bu yayında, hiperenflasyon nedir sorusuna cevap bulabilirsiniz. Diğer yandan hiperenflasyon örnekleri sayesinde bu durumun nelere sebep olup ülke ekonomilerini nasıl etkilediğini de öğrenebilirsiniz.

Hiperenflasyon Nedir?

Hiperenflasyon, bir ülkedeki tüm mal ve hizmetlere ait fiyatların belirli bir dönem süresince kontrolsüz bir şekilde yükseldiği durumları tanımlamak için kullanılan bir ekonomi kavramıdır. Farklı bir deyişle, hiperenflasyon oldukça hızlı ve çok daha kontrolsüz bir enflasyondur.

Genel olarak, bir ülkede enflasyon oranın ayda yüzde 100 veya daha fazla yükselişe geçtiği durumlar hiperenflasyon olarak ifade edilmektedir. Bununla birlikte farklı ekonomistlere göre enflasyon oranın ayda yüzde 50 ya da 200’den daha fazla yükseldiği durumlar da hiperenflasyon olarak tanımlanabilmektedir.

Örneğin, dünyaca ünlü Amerikalı bir ekonomi profesörü olan Phillip Cagan, “Hiperenflasyonun Parasal Dinamikleri” adlı kitabında yer verdiği ve incelediği hiperenflasyon kavramını enflasyon oranın ayda yüzde 50 ve üzerinde artması olarak tanımlamıştır.

Bu bağlamda değerlendirmek gerekirse, enflasyon oranın ayda en az yüzde 50 ve üzerinde hızlı bir şekilde artmasının hiperenflasyona sebep olduğu konusunda birçok ekonomistin hemfikir olduğunu söylemek pek de yanlış olmayacaktır.

Hiperenflasyonun Nedenleri Nelerdir?

Para arzındaki artış ve talep enflasyonu, hiperenflasyonun ortaya çıkmasına neden olan en temel iki unsurdur. Çünkü hiperenflasyon çoğu zaman, para arzında artış olduğunda ve talebi arzın gerisine iterek fiyatları yükselttiğinde ortaya çıkmaktadır.

Hiperenflasyonun ortaya çıkmasına neden olup en önemli faktörler arasında yer alan para arzındaki artış, genellikle bir devletin daha fazla para basması ve bastığı bu paraları dolaşıma sokmasından kaynaklanır. Dolaşıma daha fazla para girdiğinde, para biriminin gerçek değeri düşer ve fiyatlar hızlı bir şekilde yükselir.

Hiperenflasyona neden olan bir diğer unsur ise talep enflasyonudur. Böyle bir durumda talep arzı geçer ve bu da fiyatların yükselmesine sebep olur. Bu, artan tüketici harcamaları, ihracatta ani bir artış ya da devlet tarafından yapılan yüksek harcamalar sonucunda ortaya çıkabilmektedir.

Hiperenflasyonun Ortaya Çıkardığı Etkiler Nelerdir?

Hiperenflasyon birçok etkilere sahiptir ve belirli birtakım sonuçları beraberinde getirir. Hiperenflasyonun ortaya çıktığı bir ülkede, yerel para birimi diğer yabancı paralara nazaran değer kaybettikçe, kısa bir süre içerisinde değer kaybı hızlanmaktadır.

Yerel para biriminde vuku bulan değer kaybı da hiperenflasyonun yaşandığı o ülkede insanların mevcut para birimini terk etmeye başlamalarına, varlıklarını en aza indirmelerine ve görece daha değerli veya istikrarlı görünen para birimlerine yönelmelerine sebep olmaktadır.

Kısa sürede hiperenflasyon sebebi ile daha yüksek fiyatlar için ödeme yapmaktan kaçınmak amacıyla, insanlar tipik olarak fiziksel varlıklara, altına, yabancı paralara ve dayanıklı mallara yatırım yapmaya başlar. Uzun süreli hiperenflasyon durumlarında ise insanların çabuk bozulan malları stoklama kararı almaları da kaçınılmaz olur.

Hatırlatmak gerekirse, yakın zamanda Güney Amerika ülkesi Venezuela’da yaşanan hiperenflasyonun ardından ülkede yaşayan çok sayıdaki insan ülkenin yerel para birimi Bolivarları ABD dolarına dönüştürmek için çabalamıştı. Ülkede kriz derinleştikçe, giderek daha fazla Venezuelalı Bolivar’larını ABD dolarına çevirmeye çalışmıştı.

Öte yandan, hiperenflasyon ile ortaya çıkan bu etki kısır bir döngüye de sebebiyet verir. Zira fiyatlar yükselişe geçtikçe, insanlar çok daha fazla mal stoklar, bu da tahmin edilebileceği gibi mallar için yüksek talep ortaya çıkarır ve fiyatlar daha da yükselir. Bu aşamada hiperenflasyonun önü kesilmezse, ekonomik bir çöküşün yaşanması kaçınılmaz olur.

Ayrıca hiperenflasyon şiddetine göre, iç ekonominin takas ekonomisine geçtiği görülebilir. Bankalar kredi verme konusunda çekimser olmayı sürdürdükçe, bu durum finansal sistemi de düzeltilmesi zor bir şekilde etkileyebilir ve hatta tamamen ortadan kaldırabilir.

Tarihten En Çarpıcı Hiperenflasyon Örnekleri

Tarihteki ekonomik gelişmelere baktığımızda hiperenflasyon yaşayan ülkeler olduğunu görebiliriz. Tarihte çarpıcı şekilde Zimbabve, Yunanistan, Almanya, Yugoslavya ve son olarak da Macaristan’ı hiperenflasyon yaşayan bazı ülkelere örnek olarak gösterebiliriz.

1. Zimbabve Hiperenflasyonu

• En yüksek aylık enflasyon oranı: %79,600,000,000
• En yüksek para birimi: 100 trilyon
• Fiyatların iki katına çıkma süresi: 24,7 saat

Zimbabwe’nin enflasyon sorunları 1990 yılların başında yanlış hükümet politikalarının uygulanması ile ortaya çıkmaya başladı. Diğer yandan Başkan Robert Mugabe hükümeti kredileri ödemek ve ülkenin Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve İkinci Kongo Savaşı’ndaki askeri müdahalesini finanse etmek için para bastı. Basılan para aynı zamanda ordu ve hükümet yetkililerine daha yüksek maaş ödemek için de kullanıldı. Kısa sürede ülkedeki aylık enflasyon oranı yüzde 79,600,000,000 olarak gerçekleşti ve fiyatlar yaklaşık bir günde iki katına çıktı.

2. Yunanistan Hiperenflasyonu

• En yüksek aylık enflasyon oranı: %13,800
• En yüksek para birimi: 100 milyar
• Fiyatların iki katına çıkma süresi: 4,3 gün

İkinci Dünya Savaşı Yunanistan’ı inanılmaz bir borca soktu. Ülkenin Mihver Devletleri tarafından işgal edilmesi durumu olduğundan çok daha kötü bir hale getirdi. Bunun yanı sıra, Yunanistan’da milli gelir önemli düzeyde düştü ve buna paralel olarak vergi gelirleri azaldı. Yunan merkez bankası, bu maliyetleri karşılamak ve savaş borcunu ödemek için para bastı ve 1943 yılında hiperenflasyon başladı. Ülkede aylık enflasyon oranı yüzde 13,800 seviyelerine kadar ulaştı.

3. Almanya Hiperenflasyonu

• En yüksek aylık enflasyon oranı: %29,500
• En yüksek para birimi: 100 trilyon
• Fiyatların iki katına çıkma süresi: 3,7 gün

Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik ayrılan Almanya’nın altın veya döviz cinsinden tazminat ödemesi kararlaştırıldı. Komisyon, Alman hükümetinin savaşı karşılamak adına yanlış yönetilen para politikası nedeniyle hızla değer kaybeden Alman marklarını kabul etmedi. Almanya’nın stratejilerinden biri, büyük miktarlarda mark basmak ve bu paralar ile döviz satın almaktı. Ağustos 1921’de, Almanya’nın mark karşılığında döviz satın almaya başlamasıyla hiperenflasyon başladı. Bir noktada dolaşımda o kadar çok para vardı ki, büyük çuvallarda ve hatta el arabalarında taşımak zorunda kaldılar. Sonunda Almanya hiperenflasyon ortasında kaldı ve ülkede aylık enflasyon oranı yüzde 29,500 dolaylarına kadar yükseldi.

4. Yugoslavya Hiperenflasyonu

• En yüksek aylık enflasyon oranı: %313,000,000
• En yüksek para birimi: 500 milyar
• Fiyatların iki katına çıkma süresi: 1,4 gün

Yugoslavya dağılma sürecine girip dağılana kadar ülke ekonomisi tamamen çöktü. Ülke, dağılma sorunlarının yanı sıra Birleşmiş Milletler ambargosu ile de karşı karşıya kaldı. Ülkenin merkez bankası, kontrolden çıkan hiperenflasyon ve artan borçlarını ödemek için daha fazla para bastı. Kısa sürede aylık enflasyon oranı yüzde 313,000,000 olarak gerçekleşti. Ülkede fiyatlar iki günden daha kısa bir sürede iki katına çıktı.

5. Macaristan Hiperenflasyonu

• En yüksek aylık enflasyon oranı: %13,600,000,000,000,000
• En yüksek para birimi: Bir trilyon
• Fiyatların iki katına çıkma süresi: 15,6 saat

Macaristan’da 1945 ve 1946 yılları arasında yaşanan hiperenflasyon belki de tarihteki en kötü örneklerden biri oldu. İkinci Dünya Savaşı’nın getirdiği maliyetler, ülkede para birimi politikasının gevşemesine ve ülkenin yerel para biriminin değer kaybetmesine yol açtı. Savaşın ardından Macar hükümeti inanılmaz derecede para bastı. Fiyatların iki katına çıkması yalnızca 15,6 saat sürdü. Ülkede aylık enflasyon oranı ise yüzde 13,600,000,000,000,000 olarak kaydedildi.

Hiperenflasyon Nasıl Kontrol Edilir?

Dünyada ülkelere ait merkez bankaları, enflasyonu ve dolayısıyla da hiperenflasyonu para politikaları aracılığı ile kontrol eder. Merkez bankaları, çoğu zaman daraltıcı bir para politikası yoluyla enflasyonu düşürme ve ekonomideki para arzını azaltma hedefleri üzerinde çalışır.

Para arzında bir azalma olduğu için, parası olanlar para biriktirmeyi daha çok tercih etme eğiliminde olur. Bu tür durumlarda insanlar genellikle harcamaları azaltır, ekonomiyi yavaşlatır ve enflasyon oranını düşürür. Böylece enflasyondaki artış hızının yavaşlaması da hiperenflasyonu engellemeye yardımcı olabilmektedir.

Merkez bankaları tarafından enflasyonu kontrol altında tutmayı sağlayan daraltıcı politikalar uygulamak için kullanılan yöntemler arasında faiz oranlarının artırılması, doğrudan ya da dolaylı olarak para arzının azaltılması gibi bir dizi önlemler yer alır.