Herhangi bir şeyin nasıl ve ne şekilde çalıştığının açıklaması zihinsel model olarak adlandırılıyor. Zihinsel model bireyin etrafındaki hemen her şeyi yorumlaması, anlaması, bağ kurması ve ilişkilendirmesi esasına dayanıyor. Böylece de bireyin davranış ve algılarını yönlendirmesini sağlıyor.
Zihinsel modeller gündelik yaşamınızda daha iyi kararlar almanıza yardımcı olacak pratik kurallar sunabilirler. Bununla birlikte, zihinsel modeller yatırım kararlarınızı alırken de size yardımcı olabilirler. Zira dünyaca ünlü birçok yatırımcı, yatırım kararlarını alırken birçok stratejinin yanı sıra zihinsel modellerden de faydalanıyor.
Peki, hangi yatırımcılar zihinsel modelleri kullanıyor? Örneğin, ünlü hisse senedi yatırımcısı Warren Buffett’ın daha yaşlı ve daha akıllı yatırım ortağı 93 yaşındaki Charlie Munger, uzun süre zihinsel modellerin önemine odaklandı. Esasen, Munger dünyevi başarısını tek bir şeye bağlıyor: bir dizi zihinsel model belirlemek ve bunları yatırıma uygulamak.
Zihinsel modelleri yalnızca Charlie Munger kullanmıyor. Her zaman karanlık bir tarafı olduğuna inandığımız Yahudi asıllı Amerikalı milyarder George Soros ve yine Amerikalı bir milyarder olan ünlü hedge fon yöneticisi Ray Dalio da zihinsel modellerden faydalanıyor.
Günümüzde yatırımlara da uyarlanabilecek onlarca zihinsel model var, üstelik bu modeller bugüne ulaşana dek davranışsal ekonomi çalışmalarıyla güçlendirildi. Bugün, yatırım için geçerli olan bazı zihinsel modellere göz atıyoruz.
1. Mr. Market ve Değişen Ruh Halleri
Benjamin Graham, Akıllı Yatırımcı kitabının sekizinci bölümde, Türkçeye Bay Piyasa olarak çevirebileceğimiz Mr. Market isimli hayali bir kişilikten bahsediyor. Graham’ın yarattığı bu hayali kişilik finansal piyasalardaki inişleri, çıkışları, sert ve yüzeysel dalgalanmaları yani aslında piyasalardaki tüm değişimleri temsil ediyor. Graham’e göre bir yatırımcı olarak, ruh hali bir hayli değişken olabilen Mr. Market’i her gün hisse senedi alıp satmayı teklif eden bir iş ortağı olarak görmeniz gerekiyor.
Graham’ın kitabında açıkladığı gibi, Mr. Market oldukça dengesiz bir kişiliğe sahip. Bazen mutlu uyanıyor, bazen üzgün uyanıyor. Size de Mr. Market’in değişken ruh hallerinden yararlanarak alım-satım fırsatlarını en doğru şekilde değerlendirmek kalıyor.
Warren Buffett, Graham’ın Akıllı Yatırımcı kitabındaki “Mr. Market” bölümü ve ek olarak “Güvenlik Marjı” bölümünü okursanız başka bir şey okumanıza gerek yoktur, yorumunda bulunuyor. Aslında, bu noktada Mr. Market’i gerçek anlamda anlamanın ne kadar önemli olabileceğini söylemek mümkün.
2. Rastgelelik Yatırımcıyı Kandırıyor
Bu zihinsel model, Nassim Taleb’in Fooled by Randomness: The Hidden Role of Chance in Life and the Markets isimli kitabında enine boyuna anlatılıyor. Taleb, kısaca dünyada gerçekleşen birçok şeyin rastgele olayların ürünü olduğu tezini savunuyor.
Taleb’e göre, şu anda yaşadığınız hayat, sahip olduklarınız, başarı veya başarısızlıklarınız, evlendiğiniz eş, kariyerinizi başlatan şans telefonu gibi birçok şey rastgele olayların sonucunda gerçekleşiyor.
Taleb, gerçekte kontrolümüz dışında gelişen olayların nedenselliği üzerinde duruyor. Bu noktada da bizleri derin düşüncelere sürükleyen girift görüşlerde bulunuyor. “Rastgelelik tarafından kandırıldığımızı” savunan Taleb, gerçekte, hayatımızdaki sonuçların sandığımızdan daha az tahmin edilebilir olduğunu belirtiyor.
Buradaki yatırım dersi ise şu: Doğru zamanda satın alarak herhangi bir hisse senedinden büyük kazanç sağlayabilirsiniz. Lakin, bunu benzersiz içgüdülerinize veya şansa da bağlayabilirsiniz…
3. Harita Bölgenin Kendisi Değildir
Yüksek faiz nedeniyle Yen borçlanıp Türk Lirası gibi çeşitli ülke para birimlerinde carry trade yapan öte uçtaki Japon ev kadınlarından dünyanın en başarılı hedge fonlarının başkanlarına kadar tüm yatırımcıların bir haritası vardır.
Ancak Polonyalı bilim adamı Alfred Korzybski’nin “Harita bölgenin kendisi değildir” gözlemini akılda tutmak gerekiyor. Korzybski’ye göre, kişi “bölgeyi” temsil ederken, kişinin bakış açısını belirleyen şey ise “haritayı” temsil ediyor. Bunun algı ve gerçeklik arasındaki farklılığı ortaya koyan ve oldukça düşündüren bir metafor olduğunu kabul etmek gerekiyor. İlk bakışta biraz karmaşık gelse de şu örneklerle daha anlaşılabilir olacağını düşünüyoruz: “Bir sosyal medya profili, kişinin tam olarak kendisi değildir” ya da “Bir reklam, gerçekte olan o ürünün kendisi değildir.”
En iyi sokak haritaları bile kusurludur. Tüm haritalar sadece gerçekliğin temsili görüntüleridir, yani sadece zamandaki bir noktanın anlık görüntüleridir. Buna benzer şekilde, yatırım için de kusursuz ve mükemmel bir “harita” da yoktur. Her yatırım felsefesi, ki aralarında en popüler olanı değer yatırımı da buna dahil, sadece bir haritadır. Bunu yatırımlarınıza baktığınız alelade bir taslak olarak da düşünebilirsiniz.
Korzybski, biz fark etmeden haritamızın yanlış olabileceğini belirtiyor. Ona göre, haritalara sadece oluşturulurken değil, yorumlarken de dikkat etmek gerekiyor. Ayrıca, güncel olmayan haritalarda, harita ve bölge arasındaki farklılıklar artmaya başlayacağından, haritaların belirli zaman dilimlerinde güncellenmesi de önem arz ediyor.
Yatırım fırsatlarını düşünürken bunları aklınızda bulundurabilir ve siz de zihinsel modellerden yararlanabilirsiniz.
